Главная Март 24 — Бг-делегейниё туберкулезка удур демисел хн +й-шаанда хынадыры чугула
Март 24 — Б\г\-делегейниё туберкулезка удур демисел х\н\ +й-шаанда хынадыры чугула
24.03.2016 11:03

Чудаан оол на сайт

Туберкулез халдавырлыг болгаш социал аарыгларга хамааржыр. Ооё ==ск\д\кч\з\н 1882 чылда немец эртемден Роберт Кох ажыдып тыпкан. Аарыгныё ==ск\д\кч\з\ микробтар колдуунда =кпе туберкулезунуё ажык хевиринден аараан улустан агаар дамчыштыр чараа, д\кп\з\-биле ч=д\р\п, аспырып, каттырып турар \еде тараар. Туберкулез аарыы эге чадазында, баштайгы айларда аарыг кижиниё бодунга улуг-ла билдиртпес, хала чок болур. Ынчангаш аарыг ханылап, организмге нептереп, когун \зе эмнээри нарыыдай бергенде, аарыг улус эмчилеп эгелээр.

Чоннуё туберкулезтан аарып турарыныё к=рг\з\\-биле бистиё республика Россияда эё берге девискээрлерге хамааржып турар. Республиканыё туберкулезка удур диспансериниё улуг эмчизи Рустам Май-оолович Чудаан-оолдан байдал шынап-ла ол хире берге бе деп, чугааны кылган бис.

“Шын”, № 31, март 24, 2016 чыл.

   Рустам Май-оолович, туберкулез аарыыныё талазы-биле Тывада байдал кандыгыл?

   2011 чылдан эгелээш, туберкулез аарыыныё к=рг\з\глери республикада 30 хуу, =л\п хораары 41 хуу кызырылган. Республикада бо х\нде 1753 аарыг кижи б\р\ткеттинген. Оларныё иштинден 70 хуузу =кпе аарыыныё ажык хевиринден, а 40 хуузунуё аарыы эмнерге к\ш четтирбейн турар кижилер. Туберкулез аарыг кижилерге аёгы чурттаар оран-сава чогу-биле олар ч\гле чоок кижилери болгаш ажы-т=л\нге эвес, а кудумчуда кадык кижилерге айыылды тургузуп турарын оларга билиндирери чугула. Бир эвес =кпе аарыг кижи каът бажыёныё 5-ки азы 9-ку каъдында чурттап турар болза, ол б\д\н подъездиниё чурттакчыларынга болгаш бажыёыныё девискээринге кижилерге айыылды тургузуп турар. Эмнер дээш чок  болуп, организми аарыгга удур к\ш четпейн турда, аарыг кижилер кадык кижиге туберкулезтуё эмнерге туруштуг хевирин чыпшырып каар болза, оларны к\шт\г эмнер-биле \р \еде эмнээр апаар. Республикада чурттакчы чон =кпе, тыныш органнарыныё туберкулезундай х=й аарып турар.

Россияда флюорография хыналдазын чылдыё-на 15 хардан =р\ назылыглар, а Тывада бо аарыг талазы-биле байдал нарын болганындан 2013 чылдыё ийи дугаар чартыындан эгелээш 12 хардан =р\ назылыг уруг б\р\з\ ыяап-ла эртер ужурлуг. Чаа т=р\тт\нген чаш уруг б\р\з\нге-ле туберкулезка удур тарылганы кылып турар-даа болза, оларныё аарыыр чоруу чавырылбайн турар. Чижээ, аарыг уруг эмнелгеге аарыын когун \зе эмнедип алгаш, бажыёынче чана бээрге, =г-б\лезиниё кежиг\ннериниё бирээзиниё =кпези аарыг болза, ол т\ёнел чок болур. Олар уруглары-биле ч=д\р\п, аспырып, каттырып, чугаалажып турар \езинде, чараа, д\кп\з\-биле аарыгны ==ск\д\п, тарадып турар боор. Ажы-т=л\н\ё келир \еде чаагай чоруун к\зээр ада-иелер кызып тургаш, эмнедип алыр. Бо б\г\ ч\гле аарыг кижиниё арын-н\\р\нде-дир ийин.

— Бо халдавырлыг аарыгга кандыг кижилер дургени-биле алзып болурул?

Уруглар, улуг назылыг хоочуннар, чигир аарыглыг, социал байдалы нарын, арагалап, таакпылаар, иммунитеди кошкак болгаш хоочураан аарыглыг кижилер кадык хамаатыларга бодаарга, бо айыылдыг аарыгдан аарый бээриниё к=рг\з\глери бедик. Флюорографияны 2 чыл эртпейн барганда база бо б=л\кче кирип турар.

Туберкулезтан колдуунда ажыл чок, доктаамал чурттаар чери чок, социал байдалы нарын кижилер аарып турар. Ынчалза-даа кандыг-даа кижи бо аарыгдан долузу-биле камгалаттынмаан болганда, кым-даа аарый берип болур. Флюорография чугле туберкулез эвес, а =кпеде болгаш х=ректе =ске-даа аарыгларны илередип тыварынга дузалыг.

— С==лг\ чылдарда эмнелгеёерде кандыг чаа дериг-херекселдер келгенил?

     Федералдыг программалар езугаар эмнелгевис чаа дериг-херекселдер-биле хандыртынып турар. Оларныё аразындан ийи аппараттыё ажыктыын демдеглеп болур. 2012 чылда “Джин эксперт” деп д\рген диагностика кылыр аппараттыё ачызында \ст\нде адааным к=рг\з\глерни чедип алган деп болур. Ч\ге дизе мооё мурнунда туберкулезтуё хевирин, чадазын, эмнерге туруштуун илередирде, 3 ай чыгыы анализтерниё харыызын манаар турган. Амгы \еде аёаа 2 шак дургузунда шын диагнозту тодарадыптар. 2014 чылда микробиологтуг диагностика чорудар “BACTECMGIT» деп дериг-херекселди алдывыс.

     Эм-таё хандырылгазы тускай федералдыг программалар шугуму-биле кээп турар бе?

     Ийе, эм-таё шупту федералдыг программаларныё акшаландырыышкыны-биле кээп турар болгаш ол талазы-байдал эки. 2015 чылда Бедаквилин (Bedaquiline) деп туберкулезка удур чаа эмни \нд\ргени улуг чедиишкин.

— Кадрлар талазы-биле байдал кандыг ирги, Рустам Май-оолович?

Аныяк эмчилерни деткиир тускай программа езугаар кожууннарныё т=п эмнелгелеринде фтизиатр эмчилер четчелеттинип эгелээн. Амгы \еде С\т-Х=л, Тес-Хем, Каа-Хем, Таёды кожууннарда эмчилер чок. Ынчалза-даа бо чылын 9 фтизиатр эмчи доозуп кээр болгаш кадрлар айтырыглары шиитпирлеттине бээр. Диспансерге чедишпейн турган 4 фтизиатр эмчини база х\лээп алыр бис.

2015 чылда 5 фтизиатр эмчилерге республикадан 150 муё рубль деткимчени к=рг\скен. Оларныё чурттаар оран-сава айтырыын шиитпирлээри-биле Кызылдыё эмчи колледжизинде =рээлди база аёгылап берген.

— Туберкулез аарыын эге чадазында эмнээриниё хуусаазы кайы хире?

Аарыгны эрте тодаратканындан эмнээр хуусаазы кыска болгаш чарыгдалдары эвээш болур. Ажылдап турар, бир дугаар аараан кижилер бюллетень езугаар эмнээшкинни 3-12 ай дургузунда ап, кадыын экижидип алыр эргелиг. А республикада туберкулезтан колдуунда ажыл-агыйы чок, социал байдалы нарын кижилер аарып турар. Бир эвес аарыг ханылап, организмге нептереп, нарыыдай бергенде, эмнээшкин 2 чыл чеде бээр. Бо аарыгны чавырылдырар деп бодаар болза, аарыг кижилер эмчиниё с\мезин езугаар \з\ктел чокка эмнээшкинни ап, санитар-гигиена хемчеглерин сагыыры чугула. Эё-не кол ч\\л – эмчилерден аёгыда, аарыг кижиниё эмнедип алыр дээш тура-соруундан дыка улуг хамааржыр.

Диспансерниё салбыры болур Балгазын санаторийинге аарыг кижилер улаштыр эмнээшкинни алыр.  

Суд приставтары аарыг улустарны албадал-биле эмнедири-биле диспансерже эккеп турар болгай, оларныё саны чежел? Олар эмчи чурумун к\\седип турар бе?

— Бо х\нде эмнедиринден ойталап турар 151 кижини судче берген. Суд приставтары-биле демниг, шудургу ажылывыстыё т\ёнелинде 92 аарыг кижини диспансерге к\ш-биле эмнедири-биле эккелген бис. Оларныё аразындан ч\гле 1 кижи эмнээшкинни чедир албайн чоруй барган, а 8-зи Тывадан дашкаар к=шкеннер. Арткан аарыг кижилерни суд приставтары дилеп тып турар.

Рустам Май-оолович, республиканыё кайы кожууннарында туберкулез аарыы эё нептереёгейил?

— Барыын-Хемчик, Кызыл кожуун болгаш найысылалда байдал д\в\ренчиг, а +в\р, М=ёг\н-Тайгада ол талазы-биле ч\гээр. Тывада инвалид кижилерниё байдалыныё аайы-биле алырга, туберкулез аарыы ч\рек-дамыр болгаш ыжык аарыгларыныё соонда \ш дугаар черде турар. Республикада туберкулезтуё аарыыныё аёгы-аёгы хевирлеринден инвалид болганнарныё саны 636. Бо аарыгдан инвалид болганы дээш пенсиялыг болганда, оларныё чамдыызы аарыын когун \зе эмнедирин оралдашпазы чажыт эвес.

Туберкулезка удур демисел айында кандыг хемчеглер чоруттунуп турарыл?

— Диспансерниё ажылдакчылары чыл дургузунда профилактиктиг ажылдарны чорудуп турар.  Туберкулезка удур демисел айында ол ажылдарны к\штелдирип, ==редилге албан черлеринде, эмнелгеге лекция-беседаларны кылып, кожууннарже сургакчылаашкыннар кылып, брошюраларны тарадып, аарыг кижилер ортузунга анкета долдурар ажылды чорудуп тур бис. Март 24-те Арат ш=л\нге, оё талакы дачаларга к\зелдиг чурттакчы чон к=ж\п чоруур флюроаппаратка хыналданы эртип алыр аргалыг. Ол-ла х\н Арбат ш=л\нге “Тываныё энерелдиг ч\ректери” деп аныяктар шимчээшкининиё волонтерлары флеш-мобту эрттирер. Оон аёгыда хоорайныё эмнелгелеринге болгаш кожууннарныё т=п эмнелгелеринге «ажык эжиктер х\н\н» организастаан.

Автордан: Аарыг кижи бодунуё кадыынче доктаамал сагыш салбас болза, оларга дуза чедирери берге. Олар чанында ажы-т=л\нге, чоок кижилеринге, х=й-ниитиге айыылдыг байдалды тургузуп турарын билип, боданза эки. Аарыгны хоочураткаш, с==лг\ чадазынга чедир узамдыктыргаш, эмнелгеге кээрге, ону эмнээри \р хуусаалыг болгаш х=й чарыгдал негеттинер. Туберкулезту эге чадазында эмнедип эгелээри онза чугулазын эмчилер айтып турар. Кадыкшыл ч\гле кижиниё бодунуё холунда дээрзин утпайн, шыёгыы боданыр \е келген.

Шончалай  ХОВАЛЫГ.